कोरोना कहर,तीज पर्व र राजनीतिक परिदृष्य

—लोकनारायण सुवेदी

यस वर्षका प्रायः सबै चाड पर्वहरु कोरोना कहरले आक्रान्त छन्  ।त्यसमाथि पहाडतिर पहिरो र तराईतिर बाढीको प्रकोपले पनि चाड पर्वलाई उमंग र हर्षको बिषय रहन दिएको छैन ! यस हिसाबले हामीले रुञ्चे हाँसो हाँसेरै यो पर्वलाई गुजार्ने स्थिति छ भनेमा केही फरक पर्दैन । पाँच बर्ष अघि मात्र बिनाशकारी भूकम्पले थिलो थिलो पारेको हाम्रो देशले तंग्रिन नसकिरहेको बेला यसलाई फेरि बिश्वब्यापी कोरोना महामारी र बाढी पहिरोले मरणासन्न र थिलोथिलो पारिरहेको छ । अनि राजनीतिक जसरी संग्लो र पारदर्शी होला, सुशासन आउला भनेर सोचिएको थियो  । तर त्यो पनि एउटा मिथ्या प्रपञ्च मात्रै रहेछ भन्ने देखिएको छ । यो जालझेलको परिधिभन्दा माथि राजनीति उठ्न सकेन । जनतालाई भय, भ्रममा राखेर भ्रष्टाचारको भरमा राजनीति चलाउने असभ्य अभ्यासलाई नै लोकतन्त्रको नाम दिएर कुर्सीको खेल र चलखेल गर्ने र त्यसलाई लोकतन्त्रको अनुपम उपहार मान्ने एकथरी सानो चल्ताफिर्ता अभिजात बर्ग र तिनका आसेपासेहरुको कुरा बेग्लै हो ।

निश्चय पनि मानिस सामाजिक र साँस्कृतिक प्राणी भएकाले यसका अनेक सामाजिक र साँस्कृतिक आयामहरु छन् र हुन्छन् । पूजा–आजा, सँस्कार–साँस्कृति, धर्म–कर्म खाशखाश अर्थ–सामाजिक संरचना र आधारकै उपज र प्रतिबिम्ब हुन् तिनले त्यही अर्थसामाजिक आधारको पक्ष पोषण पनि गर्ने गर्दछन् । यो बिश्वभरीको र हाम्रो देशको पनि इतिहासको बिकास क्रमको उपज हो । त्यसलाई सत्तामा बस्न सफल भएको बर्गले स्थिति अुनसार लौकिक अलौकिक जे जस्तो बनाउँदा फाइदा हुन्छ, फाइदा लिन सक्ने अनुमान गर्दछ त्यसै अनुसारको ब्याख्या गर्ने गरिएको पनि छ । हामी चाड पर्वका मूल्य मान्यता, बिचार र तिनमा गरिने मानिसका ब्यवहारलाई हेरेर ती चाड पर्वहरु कुन चरणमा कसरी बिकसित भए र अहिलेसम्म चल्दै आए भन्ने कुराको खोज अनुसन्धान गर्न सक्तछौ र सही निष्कर्शमा पुग्न सक्तछौं । वास्तवमा चाड पर्वहरुले कुन परम्परालाई कायम राख्न र अघि बढाउन खोजेका छन्, खोजेका हुन्छन् तिनको अध्ययनबाट थाहाँ लाग्दछ । तिनमा केवल खान–पान, रमिता रमझम  र रमाइलो पक्ष मात्र हुँदैन अनेक किसिमका उपासना र पूजा र त्यसमा सहभागी हुने मानिसहरुको खाश किसिमको भूमिकाको अपेक्षा पनि ती चाड पर्वमा रहेका हुन्छन् । त्यसका अतिरिक्त चाड पर्वहरुको आर्थिक गतिबिधिहरु – किनमेल, ब्यापार निर्धारण गर्ने ठूलो भूमिका पनि रहेको हुन्छ । किनभने त्यहाँ खाने लाउने, यात्रा गर्ने, खाश सरसामान खरिद बिक्री  गर्ने गतिबिधिहरु सामेल हुन्छन् । फलत ब्यापार र ब्यापारका बस्तुहरुको कुरा पनि खाश खाश चाडपर्बमा खाशखाश किसिमको हुन्छ नै । यसरी हेर्ने हो भने आमरुपमा खाने लाउने कुराले नै चाड पर्वहरुको प्रकृति के कस्तो हो भनेर सर्ब साधारणले छुट्याउन सक्दछन् र उनीहरुको मूल सरोकार पनि तिनै कुरासँग नै हुने गर्दछ । अनि चाड पर्वलाई मँहगी कालोबजारी र तस्करीले कसरी मारमा पार्छ र केही मुठ्ठीभर ब्यापारी, तस्करी, भ्रष्टाचार र कालाबजारीले प्रभाव पार्दछन् कस्तो कमाउँदछन् भन्ने कुरा पनि पहिल्याउन सकिन्छ ।

हिजो जुन परिस्थितिमा जसरी चाडबाड चल्दै आएको भए पनि आज तिनलाई समाजिक न्याय, समानता र स्वतन्त्राका लागि प्रयुक्त गरेर जानु आजका सन्दर्भमा सामयिक र सार्थक हुन्छ । पुराना चाड पर्वहरु अहिलेसम्म के कारणले चल्दै र मानिसहरुले अबलम्बन गर्दै आए भन्ने कुराको बस्तुुगत आधार नबुझी हचुवा वा अन्धबिश्वासपूर्ण तरीकाले बुझ्ने बुझाउने गरिएकोले पनि समस्या खडा हुने गरेको छ । यसलाई हिजो र आजको पनि सही परिप्रेक्षमा बुझेर अन्ध मान्यताहरुलाई तिलाञ्जली दिने र असल मान्यताहरुलाई अझ बिकसित गर्दै आगाडि बढाएर लैजाने बैज्ञानिक पद्धति बसालिनु आवश्यक छ । सबै साँस्कृतिक चाडपर्व लगायत भर्खरै सम्पन्न सुदूर पश्चिमको बल्के पर्ब  अहिले आइरहेको तीजको सन्दर्भले  पनि यस्तै खोज अनुसन्धान,   लेखाजोखा र बिश्लेषणको माग गर्दछ ।  हिजो जे जस्तो भए पनि आज नेपाली महिलाहरुको एउटा निक्कै ठूलो समुदायको विशेष उत्सवको दिन मानिन्छ  तीजलाई ! बिज्ञान र प्रबिधिको बिकास तथा आवत जावत, भेटघाट र घुलमिलीकरणको बढ्दो प्रभावले गर्दा आज यो तीज पर्व पनि सबै समुदायका महिलाहरुको चाड बन्दै गएको देखिन्छ । अरु चाड पर्वको सन्दर्भमा पनि यही कुरा देखिदै आएको छ । यो परम्पराले हाम्रो राष्ट्रिय एकताका सुत्रहरुलाई बलियो बनाउन र परस्परको जन सद्भावलाई खँदिलो पार्न पनि मद्दत पु¥याउँदछ । त्यसैले यो पक्षलाई प्रोत्साहित गर्नु पनि आजको हाम्रो आवश्यकता पनि हो ।

अहिले तीजको मात्र कुरामा सीमित रहँने र यसको  परम्परागत साँस्कृतिक रुपको कुरालाई लिने हो भने यस दिनको सन्दर्भमा महिलाहरु अबिबाहित भए असल पति पाउने र बिवाहित भए पतिको सुस्वास्थ्य र दीर्घायुको कामना गरी निराहार ब्रत बस्ने धर्मकर्मसँग गाँसेर यसलाई प्रस्तुत गरिदै आएको छ  । तर असल पत्नी पाउन र आफ्ना पत्नीहरुको सुस्वास्थ्य र दीर्घायुको कामना गरेर पुरुषहरु यस्तै ब्रत बस्ने कुनै धार्मिक साँस्कृति चाड पर्व भने रहेको पाइदैन । त्यसैले यसको एक पक्षीय जुन मान्यता छ त्यो आजको युग र समाज सुहाँउदो छैन । असमान किसिमको छ । यसलाई परिमार्जन गरिनु पर्ने टड्कारो आवश्यकता यसले दर्शाउँदछ । अर्कोतिर अनेक कारणले आज तीज पनि अरु कतिपय चाड पर्व र उत्सबहरुलाई जस्तै निक्कै भड्किलो पर्व बन्दै गएको र बनाउँदै लगिएको छ । पहिलेदेखिनै सञ्चारमाध्यमहरुले तीजको रमझम पस्किने गर्दै आएका छन् । सञ्चार माध्यमहरु स्वयममा भएको बिकासका कारणले गर्दा पनि महिनौ दिन अगाडिदेखि यसको रौनक देखिने थालेको हो । यद्यपि यसपाली तीज पनि कोरोनाको चपेटामा परेर भड्किलो देखिनबाट जोगियो ।  तर  पनि नेपाली महिलाहरुको वास्तविक स्थिति र उनीहरुको मर्म आज के कस्तो किसिमको छ भन्ने कुरा भने यस्ता चाड पर्वको बेला खोजिने गरिएको पाइदैन । यस्ता चाडपर्वहरुलाई पनि बद्लिदो परिवेश अनुसार हिजोदेखिनै थाँती रहँदै आएका र आज उत्पन्न भएका सामाजिक उत्पीडन र आर्थिक शोषणका समस्या हल गर्ने हिसावले प्रस्तुत गर्न सकियो र सिकियो भने त्यो बढी सार्थक र जीवन्त हुन्छ। 

यस परिप्रेक्षमा नेपालीको महिलाहरुको स्थिति के कस्तो रहँदै आएको छ त्यो केलाउनु पर्ने हुन्छ । देशको जनसंख्याको ५० प्रतिशत भन्दा बढी महिला भए पनि उनीहरुलाई ३३ प्रतिशत अधिकार प्रदान गरिनुपर्ने एउटा अनौठो अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता बिकसित गरेर प्रचार प्रसारमा ल्याइदै आएको छ र त्यसैमा घण्टौं प्रवचन दिने गरिएको छ । तर त्यो ३३ प्रतिशतकै  औचित्य, आधार र आवश्यकता किन परेको हो न महिला नेतृ न पुरुष नेता कसैले कहिले औल्याउनुपर्ने र स्पष्ट पार्नुपर्ने आवश्यकता ठानेको देखिएको छैन । हाम्रो देशको राजनीतिक, आर्थिक, समाजिक र सांस्कृतिक जुनसकै क्षेत्रलाई हेर्दा पनि महिलाहरुको प्रतिनिधित्व न्यून र नगन्य रहेको प्रष्टै देखिन्छ । यद्यपि संस्थागतरुपमा नभएर कागतालिको रुपमा अहिले हाम्रो देशका कतिपय शीर्ष स्थानमा महिलाहरुकै नेतृत्व छ । यद्यपि यो समस्याको ठोस समाधान होइन भन्ने कुरा हाम्रै नजिकका छिमेकी देशहरु बंगालादेश, भारत, पाकिस्तान र श्रीलंकाका उदाहरणहरु लिन सकिन्छ । बंगलादेशमा दुइटा बेगमहरु पालै पालो सत्तासीन हुन्छन् सरकार चलाउँदछन् । तर त्यहाँका महिलाहरुको स्थिति के छ भनेर सबैलाई थाहा छ । भारतमा इन्दिरा गान्धी शक्तिशाली प्रधानमन्त्री भइन तर त्यहाँका महिलाहरुको स्थिति के छ जग जाहेर नै छ । त्यस्तै पाकिस्तानमा पनि बेनजीर भूट्टो, श्रीलंकामा पनि बन्दरा नायके, चन्द्रिका कुमारतुंगाहरुले शासन नचलाएका होइनन् । तर समग्र समाज र महिलाहरुको स्थितिमा कही पनि आमूल रुपमा केही भिन्नता या फरक आएको कतै पाइएन ।  यसो हुनुको पछाडि सामन्ती तथा बिकृत पूँजीवादी  पितृ सत्तात्मक पुरुषबादी सोच र ब्यवहारको कारणले यस्तो भएको भनेर नथाक्ने महिलाहरु पनि यो स्थितिलाई बदल्न भन्दा मौका पर्नासाथ यथास्थितिमै रमाउन अभ्यस्त हुने गरेको र  भइरहेको प्रष्टै छ । त्यसैले गर्दा सबै क्षेत्रमा असमान अबस्था रहेको भए पनि उनीहरुले त्यसप्रति टाउको दुखाउनु र दिमाग खियाउनु भन्दा अहिले जो हात सोसाथकै स्थितिमा आफुलाई खडा गरिरहेका छन् । 

त्यसैले आज तीजलाई सामान्य पारिबारिक सामाजिक चौघेरामा भन्दा राजनीतिक, आर्थिक, समाजिक तथा सांस्कृतिक विकृति र विसंगतिका विरुद्ध महिला चेतना अभिबृद्धि गर्ने हिसावले प्रयुक्त गरिनु र हुनु आजको राष्ट्रिय आवश्यकता बन्न गएको छ । यतातिर हाम्रा महिला दिदी बहिनी र उनीहरुसँग सम्वद्ध अन्य सामाजिक तथा राजनीति संघसंस्थाहरुले विशेष ध्यान केन्द्रित गर्न सके भने त्यो दूरगामी महत्वको कुरा हुनेछ । आज जसरी महिला हिंसा, बलात्कार, हत्या, दुब्र्यबहार र अपमानको पीडाबाट महिलाहरु आक्रान्त छन् त्यसले महिलाहरुलाई अझ बढी सचेत, संगठित र संघर्षशील बन्न पर्ने र सही दिशामा अग्रसर भएर लड्नुपर्ने आवश्यकता बोध गराउँदछ  र गराइरहेको छ । यस दिशामा गम्भीरतापूर्वक  परिवर्तनकामी शक्तिहहरुले र खाशगरी महिला दिदी बहिनीहरुले सोच्नु र एकताबाद्ध भएर अघि बढ्नु अत्यन्तै जरुरी छ । नत्र महिला मुक्ति प्रगतिको कुरा एउटा सामान्य गफगाफको कुरा र अन्ध मान्यताको अनुगामी भएर जाने कुरामै सीमित भएर रहने निश्चित छ ।