–लोकनाराण सुवेदी
वर्तमान विश्व समाजमा मूलतः दुइ वर्गका मानिसहरु प्रष्ट रुपमा रहेका छन् । एउटा ती मानिसहरुको हो जो स्वस्थ र सुन्दर महानगर र नगरहरुका सुन्दर, सुरक्षित र स्तरीय महल र भवनहरुमा, एपार्टमेण्टहरु बसोबास गर्दछन् जसलाई जीवनका आवश्यक बस्तुहरु, सेवा र सुविधाहरु सबै प्राप्त छन् । अर्कोतर्फ त्यस्ता मानिसहरु जो महानगर या नगहरुको असुरक्षित,उपेक्षित र दुर्गन्धयुक्त एंव सुविधाहरु एकदमै कम भएका या नभएका स–साना घर या झोपडीहरुमा फाटेटुटेका मैलोधैलो लुगा लगाएका, थाकेका हारेका थकित अनुहार भएका बहुसंख्याक मानिसहरु बसोबास गर्दछन् र जसको अनुहारमा कतै कान्ति हुँदैन । पहिलो वर्गमा पर्नेहरु सबै प्रकारका उत्पादनका साधनहरुको मालिक हुने गर्दछन् अनि दोश्रो वर्गका मानिसहरुसँग आफ्नो शरीरले मेहनत गर्ने सीवाय अरु कुनै श्रोत साधन अर्थात जीवन निर्बाहको अरु कुनै उपाय हुँदैनन् । अर्थात् श्रम मात्रै तिनीहरुको एउटा र एउटा मात्र साधन हो जीवन गुजारा गर्ने अरु केही छैन ।
पहिलो वर्गमा पर्ने मानिसहरु जो उत्पादनका साधनहरुको मालिक हुन् तिनीहरु जमिनदार या पूँजीपतिको रुपमा रहेका हुन्छन् र उनीहरुलाई त्यसै हैसियतमा चिनिन्छ अनि दोश्रो श्रेणीका मानिसहरु जो श्रोतसाधन बिहीन किसान या मजदुरहरु रहेका हुन्छन् छन् । आज संसारका सबै पूँजीवादी देशहरुमा यी दुइ वर्गका मानिसहरु रहेका हुन्छन् र छन् । पूँजीपति या भूमिपतिहरुले समाजको व्यवस्था सञ्चालन गर्दछन्, त्यसको प्रबन्ध गर्ने गर्दछन् । मजदुर किसान वर्गका मानिसहरुलाई उनीहरुले त्यो प्रबन्ध या व्यवस्था अनुसार काममा लगाउने गर्दछन् । यो कुरा अचम्मको लाग्न सक्दछ कि मेहनत एउटा वर्गले गर्दछ र लाभ अर्को वर्गले उठाउँदछ । यो रहस्य बुझ्नका लागि हामीले समाजको लागि उपयोग गरिने पदार्थहरु या साधनहरुको उत्पादन र वितरण कसरी हुन्छ मिहीनतरीकाले त्यो हेर्नु, केलाउनु र बुझ्नु पर्दछ ।
यो सबैलाई राम्रोसँग थाहा भएकै कुरा हो कि बालीनाली, घरबास, लत्ताकपडा आदि उपयोगी बस्तुहरु तयार गर्नका लागि मानिसले आफ्नो शरीरले कडा मेहनत गर्नु पर्छ या जोडतोडले हात खुट्टा चलाउनु पर्दछ । उत्पादनको काम व्यक्ति एक्लै गर्न सक्दैन । यो कुरा केवल मिल, कारखाना आदिमा काम गर्ने मानिसहरुले सामान उत्पादन गर्दा मात्रै लागू हुने होइन, हलो गोरुबाट हुने गरिने खेतीपाती, किसानीका सम्वन्धमा पनि यही कुरा लागू हुन आउँदछ । कुनै मानिसको यो वर्गीय समाजमा कुन स्थान छ या हैसियत छ त्यो यस कुराले निर्धारण गर्दछ कि उत्पादनका साधनहरुसँग ती मानिसहरु या वर्गको सम्वन्ध के कस्तो रहेको छ ।
यस प्रकार उत्पादनको क्रममा जति पनि मानिसहरु एउटै जस्तो अवस्थामा काम गर्ने गर्दछन् प्रायः ती सबैजसोको एक किसिमले नाता या सम्बन्ध बन्दछ र ती एउटा बर्गमा पर्दछन् या यसरी वर्ग बन्दछ । उत्पादनसँग यो वर्गको जस्तो प्रकारको सम्बन्ध हुन्छ, या रहन्छ समाजमा त्यस्तै तिनको स्थिति या हैसियत बन्दछ । यदि त्यो वर्ग उत्पादनका साधनहरुको मालिक या स्वामी छ भने ती साधनहरु र काममा लगाउने वर्गमा पनि उसको शासन हुन्छ । जुन वर्ग उत्पादनका साधनहरुको मालिक या स्वामी छैन तर त्यसमा आफ्नो मेहनत र पसिनाबाट वस्तु या पदार्थहरु उत्पादन गरेपछि उत्पादनको केवल त्यति अंश मात्र उसले प्राप्त गर्दछ जति त्यस उत्पादनका साधनका मालिकले उसलाई दिने गर्दछ या दिन चाहन्छ । उत्पादनका साधनहरुको मालिक वर्गले जहिले पनि मेहनत गर्ने वर्गबाट त्यो मेहनत गराएर गरेको उत्पादनको बढीभन्दा बढी अंश आफैसँग राख्दछ या राख्ने प्रयत्न गर्नछ । आफनो जीवन निर्बाहका लागि श्रम या मेहनत गर्ने बर्गलाई पनि ती बस्तु या पदार्थको आवश्यकता पर्दछ । यस प्रश्नमा यी दुबै श्रोत साधन र उत्पादनको मालिक भूमिपति या पूँजीपति र श्रोध साधन बिहीन मानिस मजदुर या किसानका बीच सधैं नै संघर्ष चल्दै रहन्छ । यो संघर्ष, तानातान नै बर्ग बिभाजित मानब समाजको अर्थ–सामाजिक ब्यवस्थाको परिबर्तन र बिसकाको कथा हो । ठीक यही कुरा कार्ल मार्क्र्स प्रष्टसँग औंल्याएका हुन् ।
जतिबेलासम्म उत्पादनका साधनहरु स–साना र मामुली किसिमका थिए तिनका कारणले हुने गरेको वर्ग भेद पनि मामुली नै थियो । तर जब यी उत्पादनका साधनहरु धेरै उन्नत भए या तुल्याइए तब वर्गभेदले पनि उग्र रुप लिन थाल्यो । उत्पादनका साधनहरुसँग सम्वन्ध राख्ने यी दुबै वर्गको भेदभाव बढ्दै बढ्दै गएर अब यस्तो ठाउँमा पुगिसकेको छ जहाँ वर्गहरु बीचको यो भेद उत्पादनको मार्गमा अवरोध बनिसकेको या बन्न लागेको छ । अर्थात् एउटा वर्ग उत्पादनका साधनहरु र उत्पादनको मालिक बनेर मुनाफाको रुपमा उत्पादनको सबैभन्दा ठूलो भाग हत्याउन थाल्यो भने मेहनत मजदुरी गर्ने अर्को वर्ग अर्थात श्रमजीबी बगर्ले उत्पादनको आफ्नो आफ्नो अंश पनि खर्च गर्न नपाउने स्थिति बन्यो । यसैले मेहनत गर्ने वर्गको जीवन र समाजमा अगाडि उत्पादनको क्रम जारी राख्ने कुरा यी दुबै कुरा नै असम्भव हुन गएको छ ।
मार्क्सवाद के भन्दछ भने यस्तै अवस्था हुँदा यो उत्पादन सम्बन्ध बदल्नुपर्ने आबश्यकता अपरिहार्य बन्न जान्छ । यस प्रकार समाजमा वर्ग सम्बन्ध बदल्नु नै वास्तवमा क्रान्ति हो । पूँजीवादी वर्ग र त्यसका सहायकहरु आफ्नो अधिकारको रक्षाका लागि के भन्दछन् भने समाजको यो वर्तमान अबस्था बिल्कुलै स्वभाविक हो र प्राकृतिक नियमहरुका अनुसार यो चालु रहेको छ । यो नियम बद्लियो भने समाजको नाश हुन्छ । मार्क्सवादको सिद्धान्तले के भन्दछ भने कुनै पनि समाजका नियम र सिद्धान्त आमुक समाजको अवस्था र परिस्थिति अनुसार बद्लिने गर्दछन् र अब पनि यसलाई आवश्यकता अनुसार बदल्नु पर्दछ र बदल्न सकिन्छ । मार्क्सले त निष्कर्ष नै के निकालेका छन् भने अहिलेसम्मका विद्वानहरुले त मानव समाज यस्तो छ उस्तो छ भनेर वर्णन मात्र गरे, मूख्य कुरा त त्यो समाजलाई बदल्नु हो । यथास्थितिमा रहने र अग्रगामी परिवर्तन चाहने दुई वर्गीय प्रवृत्तिका बीच समाजमा परोक्ष प्रत्यक्ष संघर्ष जारी रहन्छ र रहँदै आएको छ । त्यसैले यो वर्ग संघर्षलाई मार्क्सले समाज परिवर्तनको प्रमुख इञ्जिन भन्ने संज्ञा दिएका छन् । विश्वब्यापीरुपमा र राष्ट्रियरुपमा यो संघर्ष अहिले पनि जारी रहेको छ ।
तपाईको प्रतिक्रिया