प्रविधिको अपूर्व प्रगतिले जीवनमा ल्याएको परिवर्तन

– लोकनारायण सुवेदी

विश्वमा विकसित भएको पछिल्लो अपूर्व प्रविधि या  प्रौद्योगिकीले एक एक गरेर आज सबै मोर्चामा विजय हासिल गर्दै गएको स्थिति छ । यस प्रकार मानिसहरुको  यान्त्रिक निर्भरता अत्याधिक हुँदै गएको छ । अनि मानिस पनि बढी यान्त्रिक हुन विवश बन्दै गएका देखिन्छन् । त्यसैले आज प्रविधि या प्रौद्योगिकी बिना सबै कुरा शून्य शून्य प्रायः जस्तै लाग्ने गरेको छ । यसको अभावमा हामी अधैर्य हुन थाल्दछौं । आज त ‘सर्भर डाउन’ भयो कि हाम्रो जीवनको गति नै अवरुद्ध भएको जस्तो स्थिति बन्दछ । हामी स्वयमले आफुलाई यसको मोहबाट बचाउन सकेका छैनौं । यो आजको बस्तुगत यथार्थ हो ।

आज त हामी वास्तवमा एउटा छुट्टै ‘हाई टेक डिजिटल’ संसारको निवासी बन्दै गएका छौं । जुन संसारमा सबै कुरा सूचनामा परिवर्तन हुँदै गइरहेको छ । हामी साच्चै भन्ने हो एउटा राम्रो ‘रोबोट’ जस्तो बन्दै गइरहेका छौं । कम्प्यूटरका अंकहरु नै वास्वतमा सही कुरा हुन् र बाँकी सबै त्यसैका सह उत्पादन जस्तो भइसकेको छ । आज सूचना, सञ्चार र यातायातको अभूतपूर्व क्रान्ति र बिकासले गर्दा हाम्रो जीवन बाच्ने आधार नै परिवर्तन भएर गएको छ । यी सबै कुराहरुको विकासका बीच हामी मानिस भित्रको मानिस कतै गुम्दै त गइरहेको छैन भन्ने प्रश्न खडा भएको छ । हामी हिजो कस्तो थियौं र आज के हुदैछौं यो कुरा एकदमै विचारणीय बनेको छ ।

हुन त सभ्यता निरन्तर अघि बढ्ने कुरा नै हो र यसैगरी बढ्दै आएकै दुनियाँको इतिहास रहेको छ । त्यस इतिहासबाट कोही कतै फिर्ता जान पनि सक्दैन । तथापि हामीले के पाउँदैछौं र के गुमाउँदैछौं भन्ने विषयमा ध्यान दिन र घोत्लिन भने अवश्य सकिन्छ । एउटा समय थियो हामी आफ्नो एउटा सानो संसारमा जसलाई हामी तुलनात्मकरुपमा राम्रोसँग जान्ने बुझ्ने गर्दथ्यौं, त्यसमा बाँचेका थियौं । त्यसबेला ‘ठूला बजार’हरुमा नगइकन र ती बजारका चीज बस्तुहरु हेरेर देखेर आफ्ना आवश्यकताहरु निर्धारण गर्नुको साटो आवश्यक चिज बस्तु आफ्नै वरिपरी किन बेच गरेर काम चलाउने गर्दथ्यौं । यसरी हामी बाच्न अभ्यस्त थियौं । घर घरमा स–साना प्रबिधि सम्वन्धि उपकरणहरु हुने गर्दथे र आजको जस्तो प्रबिधि–आतंक पनि त्यतिबेला थिएन । सीमित सुबिधाहरु थिए । गाउँ या शहर जहाँ रहने गरेको भए पनि त्यो संसारभन्दा अगाडि पनि केही केही छ भन्ने कुरा केही न केही थाहा पनि हुन्थ्यो या थियो । धेरैजसो मानिसहरुलाई त्यसको त्यत्ति धेरै आवश्यकता महसुश पनि हुदैनथ्यो । त्यो कथा कहानीको संसार हुने गर्दथ्यो । जसलाई यदाकदा टाढा कुनै शहरको मानिस आएको बेला सुनाइने सुन्ने गरिन्थ्यो र मानिसहरुले त्यसलाई केटा केटीले जस्तै ध्यानमग्न भएर  परीकथा पढ् या सुने जस्तै सुन्ने गर्दथे । मानिसहरुको चीज बस्तुहरुसँग धेरै निकटको सम्वन्ध या नाता थियो । कुरा गर्न मन लाग्यो भने सरासर पैदल जाने या साइकल या रिक्सा चल्ने ठाउँमा छिटो पुग्नु प¥यो भने साइकल या रिक्सामा चढेर पुग्ने गरिन्थ्यो । सोच्ने, जोड्ने र जोडिने कुरामा हाम्रो धेरै बढी समय गुज्रने गर्दथ्यो । जीवनमा वास्तवमा बिकल्पको अभाव हुने गर्दथ्यो । कसैले जुत्ता बनाउदथ्यो, कसैले कपडा सिलाउँदथ्यो अनि कपाल कसैले बनाउँदथ्यो । सबैका आ–आफ्नै काम थिए । सम्वन्ध या नाताको कुनै विकल्प थिएन । ती सम्वन्धहरु जीवन जिउनका लागि अनिवार्य थिए । जोसँग भेटघाट गर्ने गरिन्थ्यो बडो आफ्नै मानिसलाई भेटेजस्तै गरेर भेटघाट गर्ने गरिन्थ्यो । त्यो औपचारिकता या विधि पूरा गर्ने आजको जस्तो ‘हाई हेलो’ जस्तो सामान्य कुरा थिएन । यद्यपि सबै कुरा एकदमै ठिक थियो भनेर कसैले भन्न सक्दैन । तर आजको जस्तो दौडा दौडको जमाना थिएन । आजको जस्तो, कुनै हडबडी थिएन या रहँदैनथ्यो । जीन्दगीको ताल र लय अर्कै खालको र अलिक भिन्न थियो । त्यसलाई त्यस्तो मन्द गतिको भन्न त न मिल्ला । किनभने त्यसो भनिनु आजको समयको सापेक्षमा निर्णय लिनु जस्तै हुनेछ । हो, त्यतिबेला समयको दबाव त्यत्ति धेरै थिएन या हुदैनथ्यो । किनभने हुने, कुनै पनि कुराको सम्भावना पनि कमै थियो । त्यसमाथि तिनका बारेमा ज्ञानको पनि कमी थियो नै । त्यस्तो कुनै उत्ताउलोपन या ब्यग्रता पनि त्यत्ति थिएन । अवश्य भन्न सकिन्छ कि एक किसिमले शिलशिलाबद्ध किसिमले जीबन चलिरहेको र चल्ने गर्दथ्यो ।

आजको उथलपुथलको हिसावले त्यति बेलाको जीवनमा गतिहीनता या ठहराव बढी थियो,ब केही शतत भइरहने, हिडिरहने बेग त्यतिबेला शायद निक्कै कम थियो । प्रतिक्षा स्वाभाविक र सहज मानिन्थ्यो । किनभने त्यसबेला कुनै घटना घटन या चीज आउन  पनि निक्कै समय लाग्दथ्यो । कुनै पनि कुरा तुरुन्तातुरुन्ती हुदैनथ्यो । भइहालेमा पनि त्यससम्म पुग्ने पहुँच मन्द गतिमा मात्र हुन्थ्यो । शायद यो मन्द गतिलाई प्रतिक्षा भन्न पनि ठीक हुँदैन होला । किनभने त्यही नै त्यसबेलाको जीवनको लय थियो । चाहेर र दौडेर नि केही हुने सम्भावना त्यो बेला थिएन । दूरी त थियो नै तर गति थिएन । आजको भूमण्डलीय अर्थात ‘ग्लोबल’ हुदै गएको समयमा देश र काल दुवै खुम्चिएर सानो बनेका छन् । अब सूचनाहरु एकै पटक सबै ठाउँमा एकै समयमा उपस्थित हुन्छन्, हुन सक्छन् । सम्भव छ । अहिले त अवस्था कस्तोसम्म हुन पुग्यो भने सारा संसार तथा संसारका सारा सर सामान हातमै भए जस्तो स्थिति बनेको छ । ल्यापटप खोलेर जब त्यसका ‘की बोर्ड’ मा औंला पुग्दन् तब दिमागले सोच्न थाल्दछ र लेख्ने मन बनाउँदछ । कागजमा लेख्ने नाममा अब केवल हस्ताक्षर गर्नका लागि पेनको प्रयोग गरिन्छ या हुन थालेको छ । हुन त इलेक्ट्रोनिक हस्ताक्षर पनि अब चलिसकेको छ । औपचारिक आवश्यकताहरुलाई छाडेर कसैलाई पत्र लेख्ने अवसर नै आउन छोडेको छ । मोबाइलमा नै आज सबै कुरा भइसक्छन् ।

यस प्रकार प्रबिधि या प्रौद्योगिकीले एक एक गरेर सबै मोर्चा कब्जामा लिइसकेको छ र सबैलाई यान्त्रिक निर्भरतामा धकेलिसकेको छ । यो जीवनको अनिवार्य र अपरिहार्य ब्यसन जस्तो बनिसकेको छ । यसको चपेटामा साना ठूला, बुढाबुढी केटाकेटी, किशोर किशोरी त झन बेसी परिसकेका छन् । भिडीयो गेम, आई प्याड, आदि यस्तो माहोल आजकल ब्यापक बन्दै गएको छ मानौं प्रौद्योगिकी या प्रविधि बिना मानिसको कुनै स्वतन्त्र अस्तित्व नै छैन । इण्टरनेट प्रयोगबाट अनभिज्ञ मानिस ब्यबहारिकरुपले पंगु र निरक्षर जस्तै मानिन थालेको छ । हामीले मानिसको स्वाभावलाई त्यसको भाव, मूल्य, आदर्श, नाता–सम्वन्ध आदिलाई बचाउन,  सुरक्षित तुल्याउन र जतन गर्न आवश्यक छ । यन्त्रहरु र उपकरणको उन्नति  मानिसको जीवनलाई सहज, सरल र समुन्नत तुल्याउनका निमित्त हुन् । मानिसलाई तिनको दास बन्नका निम्ति होइनन् ।