वेदका मूल्यवान चिन्तनलाई ग्रहण गर्नु बुद्धिमानी

-लोकनारायण सुवेदी

वेदहरुमा विज्ञानका अनेक सुत्रहरु छन् । वेद ज्ञानको दृष्टि वैज्ञानिक छ । धेरै समयसम्म कतिपय यूरोपेली विद्वानहरुद्वारा यी वेदहरुलाई अन्धविश्वासी धर्मग्रन्थ पनि भनिएको थियो । तिनको वैज्ञानिक दृष्टिकोणलाई उपेक्षा पनि गर्ने गरिएको थियो । नेपाल लगायत पूर्बीय समाज पनि धेरै समयसम्म र अहिले पनि सँस्कृत भाषालाई ठाडै अस्वीकार गर्ने कुरा गरिन्छ । तर बिस्तारै बिस्तारै यस प्रकारका षडयन्त्रहरुको पत्र पत्र खुल्दै जानथालेपछि पश्चिमाहरुले अहिले वेदको वैज्ञानिक अध्ययन अनुसन्धान गर्न थालेका छन् । योगको उद्भव बैदिक कालभन्दा पनि पहिला भएको थियो । अब त ऋग्वेदलाई संसारको सबैभन्दा प्राचीन ज्ञान ग्रन्थको रुपमा स्वीकार गरिसकिएको छ । त्यही ऋग्वेदमा योगको चर्चा छ । आज योगले अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त गरिसकेको छ । गणित सम्पूर्ण विज्ञानको मूल आधार हो । गणितको जन्म र विकास पनि दक्षिण एशियाली भारतीय उपमहाद्विपकै भूभागमै भएको हो । अंकहरुको शक्ति तथा शून्यको विकास पनि यही भएको थियो । हालै यूनेस्कोको अन्तर्राष्ट्रिय मूख्यालयमा शून्यको ब्यापक चर्चा गरियो । शून्यको शक्ति पनि यसै क्षेत्रको मेधाको चमत्कार हो । 

मार्क्सवादी चिन्तक डा. रामबिलाश शर्माले लेखेका छन् विज्ञानको विकासका लागि गणितको महत्व सर्बमान्य छ । भारतवर्षमा गणितको विकास विद्वानहरुको विश्लेषक प्रतिभाको उत्कृष्ट प्रमाण हो । दशमलव पद्धतिको विश्व संस्कृति पनि भारतीय उपमहाद्विप कै देन हो ।  यससँग  सम्बद्ध शून्यको आविष्कार, स्थान  अनुसार शून्यको प्रयोगद्वारा अंकको मूल्य वृद्धि पद्धति पनि भारतबर्षकै प्रतिभाको चमत्कार हो । कतिपय  विद्वानहरु  ऋग्वेदका संख्यावाची शब्दहरुमा  गम्भीर रुपले गौर गर्दैनन् । ऋग्वैदिक कालीन  पूर्वजहरुले बिभिन्न अवसरहरुमा  १०  या १० का गुणांक शब्दहरुको प्रयोग मज्जाले गरेका छन् । सबभन्दा मज्जाको कुरा पुरुष सुक्तका पुरु छन् । तिनका हजार शीर हजार पाउ, हजार आँखा छन् अनि १० औंलामा संसारलाई ढाक्दछन् या आबृत्त गर्दछन् । सोम बैदिक ऋषिहरुको प्रिय पेय हो । भनिन्छ सोम पिध्नका लागि १० औंलाले सिलौटो पक्रिइन्छ । एकजना ऋषिले भन्छन् कि हामी सोमरसको दश पात्र तयार गर्दछौं । दिशाहरु पहिला चारवटा रहे होला । यसैकारण आज पनि चतुर व्यक्तिका लागि भनिन्छ कि उसले चारैतिर देख्दछ । ऋग्वेदमा शान्तिको प्रार्थना छ कि सूर्य, जल आदिले शान्ति दिउन् । चार दिशाहरुले पनि शान्ति दिउन् । अग्नि देवलाई पनि चार आँखा भएको भनिएको छ । पछिबाट १० दिशाको चलन चल्यो । दशको प्रेममा दिशाहरुलाई पनि १० नै भन्न थालियो । शून्यको स्थानगत महत्व छ । संख्या १ पछि आएको शून्यले १० को शक्ति दिन्छ । १० पछि आएको शून्य १०० हुन पुग्दछ । ऋषि १०० शरद बाच्न इच्छुक छन् । ‘जीबेमा शरदम् शतम्’ । १०, १०० या १००० आदिको बोध गराउने अनेक मन्त्रहरु छन् । ऋग्वेदको पहिलो मण्डल (१,१६४, ४८) मा काल चक्र छ । यस चक्रमा ३६० खुट्टीहरु छन् । ती ३६० खुट्टीहरु एक बर्षका दिनहरु हुन् । स्पष्ट छ ऋग्वैदिक कालीन समाज संख्या बोधले सुसज्जित थियो । संख्यामा हरेक अंकको स्थानगत महत्व छ । हामीले कुनै पनि संख्या लिन सक्दछौं । जस्तो ९९९९ (नौ हजार नौ सय उनान्सय) पहिलो नौ पछिका ३ वटा ९ को कारणले नै हजार भएको छ । अन्तिम ९ ले पहिलेका ९ को शक्ति बढाएको छ । त्यसलाई हटाइदियो भने पहिलो ९ केवल ९०० को नै शक्ति बच्नेछ । ९९९९ मा हरेक संख्याको एक्लो शक्ति ९ हो । स्थानगत महत्वका कारण सबैको शक्ति भिन्न भिन्न हुन गएको छ । आधुनिक गणित अति विकसित भइसकेको छ । अंकहरुको आ–आफ्नो शक्ति छ । शून्यको एक्लै कुनै शक्ति छैन । तर यही शून्य कुनै पनि संख्याको पछि आएर त्यसलाई दश गुणा बढी तुल्याइदिन्छ । १० गुणा मात्र किन ? यस प्रश्नको सोझो उत्तर प्राप्त छैन । कल्पना मात्र गर्न सकिन्छ । मानिसको कर्मको आधार हात हो । यो स्थापना पनि ऋग्वेदमा छ । (अयं मे हस्तो भगवानस) दुबै हातका १० औंला छन् । के यी बैदिक युगका विकास महत्वपूर्ण कुराहरुलाई बिश्वका सामु स्वाभिमानका साथ राख्न नसकिने हो र ? यूनेस्कोमा यस्तो प्रयत्न गर्न सकिने विद्वानहरु औंल्याइरहेका छन्  ।

मानव सभ्यताको बिकासको एउटा काल क्रममा आएको भाषा र सँस्कृतिलाई त्याज्य र ग्राह्य भनेर ठाडै दुत्कार्ने दुबै अतिबादी कुरा गलत छन् । तिनमा रहेका सही कुरालाई ग्रहण गर्ने र गलत कुरालाई पञ्छाउने वैज्ञानिक–सामाजिक पद्धतिको अनुसरण नै सबैभन्दा उपयुक्त र बस्तुनिष्ठ उपाय हो । शोषक शासक वर्गले भाषा, धर्म, सँस्कृतिलाई दुरुपयोग गरेर जनतालाई विभाजन गर्ने, लडाउने र आफ्नो सत्तालाई सुदृढ गर्ने जुन गलत कार्य र नीति लियो विरोध त्यसको हुनुपर्ने हो । वैज्ञानिक आविष्कार र अनुसन्धानको सत्ताले जनताका हित बिपरीत दुरुपयोग गरेको छ भन्दैमा त्यो वैज्ञानिक साधनको बिरोध गरिनु अबैज्ञानिक र संकीर्ण सोच हो । यसबाट मुक्त हुुनु पर्दछ । ज्ञान, सीप, दक्षता, कौशल जुनसुकै भाषा या सँस्कृतिमा पनि हुन सक्दछ । त्यसलाई ग्रहण गर्ने हो । त्यसमा रहेका अन्ध मान्यता र विश्वासहरुलाई पर्गेल्ने र त्याग्ने अर्थात् असललाई लिने गलतलाई फाल्ने या हटाउने हो । 

श्रमजीवी जनताको मुक्ति र प्रगतिको बाटो देखाउने विश्व प्रसिद्ध दार्शनिक तथा गुरु कार्ल मार्क्सले हेगेलको द्वन्द्वबादका सही कुरालाई ग्रहण गरे गलत कुरालाई त्यागे । त्यसरी नै फायरबाखको भौतिकबादका पनि सही कुरालाई अघि बढाए र गलत कुरालाई त्यागे । अनि यसरी द्वन्द्वात्मक भौतिकबादको आविष्कार गरे । प्रष्ट छ, मार्क्सवादले जहाँ पनि गलत कुराका बिरुद्ध सही कुराको पक्षमा छ, रहन्छ र समाजलाई सुन्दर बनाउनमा रहेका सबै प्रकारका (राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक तथा साँस्कृतिक)बिघ्न–बाधाहरु हटाउन गम्भीर र गहन पथ प्रदर्शन गर्दछ । यो तरिका नै सबैभन्दा सही र बैज्ञानिक तरिका पनि हो, संसारलाई बुझ्ने र बदल्ने !